chapitre 7

capitulum VII

Dieu reçoit favorablement en sacrifice l’offrande d’un butin pris pour nuire aux païens

Quod praeda super paganos accepta Deo in sacrificium ingrata non sit

Et qu’on n’aille pas croire qu’offrir un butin à Dieu, comme ils l’ont fait, soit une action contraire au droit canon, à cause de cette parole : « Quiconque immole une victime obtenue par rapine ou prélevée sur les biens des pauvres est semblable à l’homme qui sacrifie un fils en présence de son père », car il faut comprendre que cette parole traite tout d’abord des biens des pauvres dans le Christ, au sujet desquels il est dit encore ailleurs : « Heureux les pauvres en esprit, car le royaume des cieux est à eux » ; mais eux, à qui le royaume des cieux, nous le savons bien, n’appartient pas, qui ne confessent Dieu ni en paroles ni en actes, il n’est pas déplacé d’offrir à Dieu tout ce qu’on leur enlève, car ils jouissent en ingrats des biens qu’ils ont reçus, ceux qui ne reconnaissent pas leur bienfaiteur.

Nec [+] [nec C : ne ZB edd. [-]] Nea'Sur nec remplaçant parfois neue en tête de phrase, voir Ernout & Thomas 1953, 151, citant entre autres Cicéron, De officiis, 1, 134. En II, 29, 9, on trouve la même hésitation ne / nec (ne Z2B : nec C Z). videatur [+] [videatur C Z : videretur B. [-]] videaturvideaturvideaturvideretur hoc factum, quod praedam Deo obtulerunt [+] [deo obtulerunt C B : deob- Z. [-]] Deo obtuleruntDeo obtuleruntDeo obtuleruntdeobtulerunt, contrarium canonicis [+] [canonicis C Z : canonacis B. [-]] canoniciscanoniciscanoniciscanonacis sanctionibus propter illud [+] [illud C ZB2 : illis B. [-]] illudilludillud [+] [B2 : illud [-]] illis quod dicitur : « Qui immolat victimam ex rapina [+] [rapina C ZBx : -nam B. [-]] rapinarapinarapina [+] [Bx : rapina [-]] rapinam vel ex substantia pauperis quasi qui victimat [+] [victimat ZB : victum et C. [-]] victimatvictimatvictimatvictum et filium in conspectu patris »αSir. 34, 24 : Qui offert sacrificium ex substantia pauperum, quasi qui victimat filium in conspectu patris sui. La citation biblique a été modifiée : outre la substitution d’offert sacrificium par immolat victimam, Malaterra insère les termes ex rapina, pour mieux la relier aux événements rapportés et devancer les accusations de simonie susceptibles d’être adressées au héros de son histoire. En effet, comme l’a montré Capitani 1977, 70, n. 16, l’expression contrarium canonicis sanctionibus témoigne que Malaterra se réfère sinon à une lettre de Grégoire Ier contre la simonie (Grégoire le Grand, Registrum epistularum, D. Norberg (éd.), CCSL 140-140A, 1982, livre IX, Epist. 219, l. 87-92 : Hinc quoque per Salomonem dicitur : qui offert sacrificium de substantia pauperis, acsi uictimet filium in conspectu patris. Quantus autem dolor patris sit perpendamus, si in eius conspectu filius uictimetur. Et hinc facile cognoscimus quantus apud Deum dolor exasperatur, quando ei sacrificium ex rapina tribuitur), du moins à la reprise de cette lettre dans les collections canoniques composées au XIe siècle. Un long passage de la lettre, qui contient cet extrait, est repris textuellement dans la Collectio canonum in V libris (I-III) (M. Fornasari (éd.), CCCM 6, 1970, livre I, chap. 68 (De his qui sub optentu helymosinae symoniacas hereses perpetraverint), p. 59-61, l. 32) ; voir aussi les ouvrages cités par Capitani : Diversorum patrum sententie (J. T. Gilchrist (éd.), Cité du Vatican, Biblioteca apostolica Vaticana, 1973, 218, p. 86-87) ; Anselme de Lucques, Anselmi episcopi Lucensis Collectio canonum una cum collectione minore (F. Thaner (éd.), Oeniponte, Wagner, 1906-1915, V, 28, p. 242) ; Bonizo, Liber de vita christiana (E. Perels (éd.), Berlin, Weidmann, 1930, III, 21, p. 78)., cum hoc potissimum accipiendum sit dictum [+] [dictum C B : duccum Z. [-]] dictumdictumdictumduccum de substantia pauperum [+] [pauperum C B : -ris Z ed. pr. [-]] pauperumpauperumpauperis Christi, de quibus et alibi dictum est : « Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum »βMat. 5, 3.. Istis [+] [istis — caelorum om. ZB edd. [-]] vero, quorum regnum caelorum[om.] non esse [+] [post esse add. absurdum B Pontieri. [-]] esseesseesse absurdum scimus, qui [+] [qui C : quia ZB. [-]] quiquiquia Deum nec ore [C/f.12v-13r] nec opere [+] [opere C Z : corde B Pontieri corpore ed. pr. [-]] operecordecorpore confitentur [+] [confitentur C ZB : -tetur ed. pr. [-]] confitenturconfitenturconfitenturconfitetur, si quid [+] [si quid C B : sed quid Z sed quod Z2 edd. [-]] si quidsed quidsed quod [+] [Z2 : sed quod [-]] aufertur, Deo offerre [+] [offerre C Z : af- B. [-]] offerreofferreofferreafferre haud [+] [haud C Z2 : aut Z om. B. [-]] haudhaud [+] [Z2 : haud [-]] aut[om.] absurdum videtur [+] [videtur C Z : non est B. [-]] videturvideturvideturnon est, nam acceptis ingrati [+] [ingrati Z : -tis C B Pontieri. [-]] ingratiingratisb'Sur ce nominatif pluriel « retrouvé » par Z, voir Desbordes 2005, 135. À propos de l’expression acceptis ingrati utuntur, voir « Introduction » de la version imprimée, n. 288. utuntur [+] [utuntur ZB : utantur C. [-]] utunturutunturutunturutantur a quibus ipse largitor non recognoscitur [+] [recognoscitur C : cog- Z ed. pr. recognoscitur et cetera B. [-]] recognosciturcognosciturrecognoscitur et cetera.

~

a'Sur nec remplaçant parfois neue en tête de phrase, voir Ernout & Thomas 1953, 151, citant entre autres Cicéron, De officiis, 1, 134. En II, 29, 9, on trouve la même hésitation ne / nec (ne Z2B : nec C Z).

b'Sur ce nominatif pluriel « retrouvé » par Z, voir Desbordes 2005, 135. À propos de l’expression acceptis ingrati utuntur, voir « Introduction » de la version imprimée, n. 288.

~

αSir. 34, 24 : Qui offert sacrificium ex substantia pauperum, quasi qui victimat filium in conspectu patris sui. La citation biblique a été modifiée : outre la substitution d’offert sacrificium par immolat victimam, Malaterra insère les termes ex rapina, pour mieux la relier aux événements rapportés et devancer les accusations de simonie susceptibles d’être adressées au héros de son histoire. En effet, comme l’a montré Capitani 1977, 70, n. 16, l’expression contrarium canonicis sanctionibus témoigne que Malaterra se réfère sinon à une lettre de Grégoire Ier contre la simonie (Grégoire le Grand, Registrum epistularum, D. Norberg (éd.), CCSL 140-140A, 1982, livre IX, Epist. 219, l. 87-92 : Hinc quoque per Salomonem dicitur : qui offert sacrificium de substantia pauperis, acsi uictimet filium in conspectu patris. Quantus autem dolor patris sit perpendamus, si in eius conspectu filius uictimetur. Et hinc facile cognoscimus quantus apud Deum dolor exasperatur, quando ei sacrificium ex rapina tribuitur), du moins à la reprise de cette lettre dans les collections canoniques composées au XIe siècle. Un long passage de la lettre, qui contient cet extrait, est repris textuellement dans la Collectio canonum in V libris (I-III) (M. Fornasari (éd.), CCCM 6, 1970, livre I, chap. 68 (De his qui sub optentu helymosinae symoniacas hereses perpetraverint), p. 59-61, l. 32) ; voir aussi les ouvrages cités par Capitani : Diversorum patrum sententie (J. T. Gilchrist (éd.), Cité du Vatican, Biblioteca apostolica Vaticana, 1973, 218, p. 86-87) ; Anselme de Lucques, Anselmi episcopi Lucensis Collectio canonum una cum collectione minore (F. Thaner (éd.), Oeniponte, Wagner, 1906-1915, V, 28, p. 242) ; Bonizo, Liber de vita christiana (E. Perels (éd.), Berlin, Weidmann, 1930, III, 21, p. 78).

βMat. 5, 3.