Si vous souhaitez signaler des coquilles dans ce passage, vous pouvez écrire à Morgane Pica (ingénieure d'étude du projet), en précisant l'URL et le titre du passage.


LA CHARTE AVX NORMANS ET CONFIRMATIONS D’ICELLE.

XTRAIT des registres de la Cour souueraine de l’Echiquier de Normandie, tenu à Roüen au terme de Pasques mil quatre cens soixante deux.


DV HVITIÉME IOVR DE MAY AVDIT AN.

L EDIT iour furent leuës et publiées à l’audience de la Cour les lettres originales de la confirmation de la charteaux Normans faite par le Roy nostre Souuerain seigneur séellées en lacs de soye et cire verte, saines et entieres en séel et escrit ture, desquelles la teneur ensuit.


VDOVICVS Dei gratia Francorum Rex adperpetuamreime moriam. Nostrae congruit celsitudini subditos nobis populos, quos ducente natura virtutibus et indusiria clarere prospicimus, eatenus fauoribus efferre gratiosis, quatenus suorum fulgorum meritorû nostris futurisus temporibus in coris decus et quictem accedat : et quod a pradecessorum nostrorit largitatibus benigniter assecuti sunt incoma cussum eis permaneat. Cum itads nobis sincerè dilectorum, pralaidrum, procerum, ciuium C incolarum pairiae et Ducatus nostri Normaniae fidelitatemac fincerams et denotam obedientiam nobis et nosiris pradecessoribus Francorum Regibus satis ac sutis connitam pluribus modis deprehienderimus : quorum intuitu dicti progenitores nostri nonnulla, libertates, iuraque ac priuilegia cisdem Normanis subi certa chartu, que etiam UILSy Normanorum appellatur, concesserunt, l’osiquam pradicti prelati, proceres, cines et incolae chartam huiusmodi nobis reuerenter exhiberi fecerunt, illius confirmationem nobis concedi supplici prece posiulantes, cuites et cofirmationuminde sequutarum tenoy fertur esde talis.


CAROLVS Dei gratia Francorum Rex ad perpetuamrei mémoriam. Citmdiuina factum sit prouidentia et t post diuturuas bellorum clades regni nosiri gubernacula in pace teneamus, dignu quippe et decens est ut populos quos inimica et hostilis scritas duré et inimaniter vexauit ac penè ad extremam redegit penuriam, quique inter hostiles impetus, inter intolerabiles iniurias, inter innumera danina suam semper fidelitatem integram seruaucrunt, dono specialis gratiae attoliamus Sanc dilecti et fideles jubditi nostri habitatores et intoi et patri et et Ducatus nosiri Normaniae grauiter conquerendo nobis exposuerunt quod conrra utra, priuilegia, libertares atque consuetudines dicti Ducatus perdiuae mémoria Ludouicum, Philitpum, Loannem, et Caroium progenitores et predécessores nostros cisdem incolis et subditis concesses, quamplurima damna, grauamina, atque nouitates dictis inferuntur et irrogantur contra tenorem dictorum priuilegiorum aique libertatum et in totalem d. rogationem Charta Lulgariter nuncupata la Charte aux Normans, cuius quidem-Charta et confirmationumeius tenores de verbo ad verbum sequuntur.


CAROLUS Dei gratia Francorum Rex. Notum facimus uniuersistam prasentibus quam futuris quod ad suprlicationemhumilem Praiatorum, Nobilium et Burgensium. bonarum eillaruns ducatus nostri Normaniae, priuilegia eisdem concessa per inclyta recordationis Philiprum et Ludouicumreges Francorum predecessores nostros, ac regem Loannem auum nostrum pro se et successoribus suis tempore quo Ducatum tenebat, diligenter ideri fecimus et recenseri, quorum quidem priuilegiorum tenor de erbo ad qerbum sequitur et est talis,


PHILIPPIS Dei gratia Francorum Rexe Commissa nobis celitùs regalis cura regiminis mentes nustras aiget et excitat, vt in regno cuius dignitati, dante domino, prasidemus, ca noir temgoribus solida stabilitate seruentur, que nostris subditis pacem pariant, modesiiam nutriant, Enituique quod suum est tribuant, et fugatis discorduis reprimant materias iurgiorum. Notum itaque facinius vniuersistam prasentibus quam futuris, quod licet ex regali praeminentia singulis nostris subditis fauorem beneuolum pro meritis rependere teneanaur, tamen ad dilectos et fideles nosiros tralatos, et Ecciesiasticas personas, barones, milites, nobrles, ciues, et habitatores villerum, ac communem plebem Ducatus et patriae Normanori meriro gerinius beneuolentiae jpecialis affectumedum sieut ab experto cognoscimus, barones, milites, et aiit nobiles ciues et habitatores plebeique fredicti-unanimes suorum antecessorum recolenda gesta magnalia, non soium intentis studis, prosequuntur, verùm etiam illos, sieut euidetibus pater indiciis, z irrute meritorum excedunt. Ad amulorum namque noirorun exterraiaiuns et il fitts regni praesidium contra nos et regni nostri hestes ip-Tis potenter insurgunt, et exponere volunt liberaliter se et sua pro nosiro et regni eiusdem honore personarum pericula non timente,, erumetiam dijpendiis, non vitatis tanquam ilsius rgni et status nostri proiperi seruidi zelatores. Artendentes igitur pramissa et infra cordis nostri viscera meditatione sedul a reuoluentes, dignum arbitramur et debitum ut reoselem clementiam debeat inuenire propitiam gens Normana non solum inillis que ex iustitie debito sed etiam de gratia requiruntur. Cum itaque nobis fuerit expositum ex parte Pralaioruni et aliarum Ecciesiasticarum personarun ac baronum, militum et aliorum nobilium ciuium et nauitatorum villarum, ac commanis plebis Ducatus et patriae supradicte, quod plura grauamina, opfresiiones, et nouitates indebita per gentes, officiales, minitros, et seruientes nostros et subaitorum nostrorum sibi et suis illarae fuerant et inserebantur frequenter eisdem contra registrum Normaniae, et contra franchisias, libertates, et usus laudabiles ouseruatos in dicta patria ab antiquo, infringendo eorum chartas, priuilegia et litteras, maxime iila seuillas quas charisimus quondam dominus et consanguineus noster Ludouicus Rex Francorum et Nauarrae concessit eisdem. Nos auditis querel is ipforum, et habitasuper noc deliberatione in nostro consiuo pleniori, volentes reformare premissa, et eos à nouis oppressionibus, et nouitatibus indebitis praseruare propter grata fidelitatis obsequia, que nobis et pradecessoribus nostris retroactis temporibus impenderunt, et in prasenti nobis impendunt, prasertim vt dicti prelati, barones et alij patrie supradicte, qui erga pradecessores nostros firma contantia fideliter se gesserunt, sic erga nos et successores nostros continuare debeant persistenter, ac eorum integritas ad corum josieros de bono semper inmelius per succestionis vehiculum extendatur : Regisirum pradictum, vsus laudabiles, et consuetudines suas antiquas, ac corum franchisias et libertates, nec non priuilegia et declarationes à dicto rege Ludouico, cius litteris cera viridi sigillatis, acper alios predecessores nostros Reges concesis, communis patriae pradiciae tam Clerum, quam barones et nobiles ac communem plebem et villas tangentes, concesiimus et concedimus pro nobis et successoribus nostris eis tenere et seruare et facere teneri et seruari ac cas confirmare, non obsfante quocunque attentato vel facto in contrariumtem pore retrolapso, quod eis in aliquo praiudiciare nolumus in futurum, quarumquidem litterarum dicti quondem domini et consanguinei viri Regis Ludouici tenores sequusttur.


LVDOVICVS Dei gratia Francorum et Nauarra Rex omnibus fidelibus et iustitiariis nostris falutem et pacem. Grauem querimoniam pralatorum, Ecclesiasticarum personarum, baronuns, militum, aliorum nobilium et subditorum ac popularium ducatus nostri Normaniae recepimus, continentes quod à tempore beati Ludouici proaui nostriimulta eis fuerant illata grauamina et etiam nouitates, tailliae, subuentiones et impositiones diuerse, contra solitam consuetudinem patrie, iura et libertates eiusdem, ex quibus grauia scandala imminebant, et sibi ac suis heredibus et suis successoribus generabantur praiudiciainfinita. Quare nobis humiliter supplicarunt quatenus super dictis grauaminibus que nobis ses riosius exponenda duxerunt, remedium opportunum adhibere dignaremur. Nos veroipforum precibus inclinati, qui eisdem et aliis quibuscumque nostris subditis sumus in iustitia debitores, volentes eisdem et non immerito gratiam facere specialem super suis requestis, habita cum nostro consilio deliberatione solemni, vt sequitur duximus prouidendum, ac etiam ordinandum.

PRIMO eis ac suis heredibus et successoribus concedimus, statuimus et etiam ordina. miis, quod nos aut nostri successores in dicto ducatu Normaniae de caetero aliam monetâ quam Turonensem et Parisiensem et grossos Turonenses ac obolos albos de pondere et valoie quibus erant tempore supradicti proaui nostri fieri non faciemus, nec aliam monetam cursum habere quoquo modoemaximie cum obhoc certos reditus in dicto ducatu de triennio in trienium percipiamusab antiquo.

ITIEM quodre ditus nobis debitos pro dicta pecunia non mutanda, qui in dicto ducatu nioneragiums alias socagium nuncupantur, leuari non faciemus aut etiam aliqualiter permittemus leuari nisi quatenils in regisiro consuetudinis Normaniae continetur : àsu quocumque contrario in pra nisois non obstante.

ITEM quod illi nobiles aut ignobiles qui nobis et successoribus nostris in guerris et exercitibus nostris certa debent seruitia, ipfis seruitiis persolutis liberi remaneant et immunes : nee Elterius per nos aut nostros successores poseint cogi inuiti ad alia seruitia exercitus nobis facienda, nisi in casu in quo retrobannumex causa imminenti rationabiliter fieri oporteret. IIIi vero dicti Ducatus qui ad aliqua seruitia certa nobis non tenentur, aà aliqua seruitia exerci : us nobis facienda, vel pratandas nobis propter hoc financias compelli nequeant, nisi in casu superius et immediatè declarato.

ITEM cum homines nostri dicti Ducatus seruitia nobis ab ipsis debita ratione nostri exercitus vel alixs nobis per soluerint, in seruitiis vel auxiliis eisdem à suis subtenentibus debitis nihil iuris de coetero poterimus aut debebimus reclamare scu aliquatenus xendicare : saluo iure nostro in casu retrobanni.

ITEM si nos aut nostri successores aliqua iura redditus aut possestiones, ab aliquo dicti Ducatus pussessa per annum et diem pacifice velirus in futurum quomodolibet vendicare, aut alians ad nos pertinère debère dicamus : apud ipsum possessorem possestione libera manente secundum patriae consuetudinem causa sei negotium super proprietate de coetero terminetur, quoc unque zsit contrario non obstante., Si vero vtrum possessor per annum et diem possederit rem petitam aut petendam à nobis vel non merito in dubium reuocetur, quastione super huiusmodi dubio possesionis pendente, res ipsa in manu nostra tanquam in manu superioris sequestr abitur, quousque de ipsa possestione cognitum suerit et etiam diffinitum, et si finaliter inuentum sucrit ipsum possessorem per annum et diem, rem de qua agetur pacifice possedisse, possesio pacifice apudipsum remanebit, et trotrietatis iudicium agitabitur t prasertur.

ITEM quod de cetero per nos aut nostros successores in dicto Ducatu, in personis aut bois ibidem cûmo, antium vltra redditus census et et jeruitia nobis debita, taillias, subnentiones, impositiones aut exactiones quascunque facere non possimus nec etiam debeamus, nisi euidës xtilitas, tel vrgens necessitas id exposcat.

ITEM quod de cetero nullus seritiens noster spada, vel alius officialis noster Cuiuseunque conditionis existat, seruitium vel officium siui concessum alij cuicunque locare Taleat quocunque colore quesito, alias ipfo facto ipsum seruitium vel officium amittat.

ITEM quod illis qui notro nomine nummata quecumque fro nosiris munitionilus aut necessariis vbiliber capere voluerint non parcaturimtune, nisi litteras apertas deferent C oiendant super l. oc confectas, sigiilo nostro aut Magistri hospitij nos tri communitas et etiam dum sic huiuseedilitteras nostras vel dicti Magis cri nostri detulerint loci iusLitiarum Tecare teneantur et per side dignos nummaia fucere appretiari pretio legitimo fecundum temporis et loci qualitatem, et fretium sic taxatum soluere antequam nummata permittantur deferre. Qui vero contrarium fecerint per iustitiarium loci arrestentur, vel per eum ad quem pertinuerit corrieendi.

ITEM quod de catero de nemoribus mortuis videlicet Gallice des Saulx, Marsauls, Espine et Puine, Seur, Aulne, Genest, Geneure et Ronces nullus in Ducatu Normaniae cujuseunque conditionis existat tertium et dangerium vel eurum alterum nobis aut alteri nostro nomine de catero soluère teneatur, nec quisque ratione tertij et dangerij pib dictis nemoribus mortuis de catero valeant molestari tsu quocunque contrario non obstante.

ITE M quod si aliquis dicat sua nemora plantata fuisse ab antiquo, et sic proeis tertium et dangerium non deberi, Bailliuus in cuius bailliuia dicta nemora sita fuerint, aut Magistri forestarum nostrarum seu alter eorumdem quamprimùm poterit ad dicta nemora condescendat, et vocatis fide dignis non suspectis in talibus expertis inquirat vt decebit super hoc diligentius veritatem : et per circonstantias aut presumptiones vniuersas que tam pro nobis quam pro parte facere possent quastionem pro nobis aut contra nos diffiniat sine mora : nisi alians adeo dubium vel obscurum sibi occurrat quod ad Scacarium nostrum Rothomagensem huiusmodi negotium sit mérito remittendum. quo casis ille qui super hoc inquisiuevit negotium et inques tam sub suo sigillo interelusam in proximo tunc sequenti nostio Scacario remittere non poctponat, vt super his quid agendum fuerit celeriter iudicetur.

ITEM quod tbicumque per gentes nostras vel aliquos deputatos ab eisdem aliqua pes cunia leuata fuerit pro pontibus faciendis, vel reficiendis, vel in statu tenendis, quod huiusmodi pecunia per compotum legitinium in dictis Vsibus conuertatur, et si quid residuum suerit aut quicquid de cetero leuari contigerit ad vsus predictos integraliter et prouide conseruetur.

IT EM quod vbicumque pontes sumptibus et expensis noctris facere aut reficireses in statu tenere consueuimus ab antiquo, pro ipfis faciendis, reficiendis, vel in statu tenendis nullus noster subditus de catero aliquatenus contribuere teneatur.

IT E M quod quilibet nobilis aut alius quicunque ratione dionitatis sui feodi quod obtinet in ducatu Normaniae de catero veriscum et res vayuas in sua terra precipiat integraliter, prout in registro consuetudinis Normaniae cont inetur, quocûmque vsu contrarionon oba ante.

IT EM quod de cetero de triennio in triennium in ducatu nostro Normaniae inquisitores sufficientes et idoneos, nos et nostri successores mittere teneamur pro reformandis, corrige. dis et puniendis excesibus officialium nostrorum quorumcûmque qui officia nostragesserint in ducatu memorato.

ITE M quod in ducatu Normaniae nullus liber homo de cetero ponatur in questionibus el tormentis, nisi vehementes prasumptiones et vérisimiles coniecturae ipsum reddant suspectum de crimine capitali, et in eo casu in quo poni debebit in tormentis talibus subiiciatur et adco moderatis quod propter grauitatem tormentorum mors aut membri mutilatio aliquatenus non sequatur.

ITE M quod nullus aduocatus pro maiori causa vltra triginta libras Turonenses prosalario recipiat, in cateris vero minoribus causis ipfis aduocatis a iudice sua salaria statuantur fecundum qualitatem cause, consuetudinem fori, possibilitatem clientuli et industriam adud. cati, et de iis aduocari quolibet anno iuramentis propriis aistrigantur, et qui contrarium fecerit grauissime puniatur.

ITE M cum cause ducatus Normaniae fecundum patriae consuetudinem debeant termimari quod ex quo in Scacario nostro Rothomagensi fuerint terminatae vel sententialiter definitae per quamcuque viam ad nos vel Parlament um nostris Parisius de cetero nultatenus deferatur : nec etiam super causis dicti ducatus ad Parlamentù nostrii aliqui valeant adiornari.

ITE M quod quadragenaria prescriptio cuilibet in ducatu Normaniae de catero sufficiat pro titulo competenti, siue totali alta aut bassa iustitia contendatur siue de quocumque articulo ad airam aut bassam iustitiam siue ad alteram earumdem quomolibet, pertinenti, side ex quacumque alia re contendatur. Et si quisquam ducatus Normaniae cuiu scumque conditionis aut status existat aliquid de premisis aut aliquod pramissorumper quadraginta annos pacifice possederit super hoc nequaquam molestetur vlterius, aut à nostris iustitiariis. permittatur aliquatenus moletari : quinimo contrarium volens facere nullatenus admittatur, cum talibus ius, consuetudo, et ordinatio dicti proaui nostri euidentisimè aduersentur, quocumque zsu contrario non obstante. Perhec tamen in causis iuris patronatus Ecclesiarum nobis aut aliis non intendimus praiudicium generare : sed volumus constitutionem et consuetudinem scriptas super hoc inuiolabiliter obseruari.

ITEM quod de catero hareditas cuiuseûmque pro defectu solutionis nostrorum debitorum nostro patrimonio applicanda quantum valere posset in decem annis fide dignorum testimonio iur atorum legitime primitus astimetur : et pro tali astimatione et pretio non minori dicto nostro patrimonio absque alterius praiudicio asiignetur.

IT E M quod si alicuius hereditas nobis aut nostris successoribus obuenerit ob defectum solutionis nostrorum debitorum, quod intra annù in quo hareditas ad nos talliter deuenerit illi de genere ipsius cuius fuerit hareditas, aut dominus a quo tenebatur ipsahereditas in defectit illius de genere ad retrahendum de cetero sine difficultate admittantur : seruata inhac parte consuetudine parriz inter nostros subditos hactenus obseruata, vsu quocumque contrario non obtante.

Il EM quod propter quancunque donationem, permutationem aut alienationem qualemcunque de bonis ad nostrum patrimonium pertinentibus per nos aut nostros successores cuicûmque factam aut faciendam, dicti nostri subditi per illum in quem dictum nostrum patrimionium transtulerimus vt prafertur, in loco vel sub iudice remotiori trabi non poseint nec ipsi subditi comparere aut respondere teneantur quod it si antea tenebantur. ac etiamipsis. nostris subditis ducatus Normaniae ob hoc praiudicium aliquod nullatenus generetur, insuper per pramissa aut aliquod premissorum patriae consuetudinem non intendimus aliquatenus erga subditos immutari.

Il EM quod super executione litterarum obligationum coram nostris iudicibus confectarum, partes de catero nullatenus ponantur in processu : et si contrarium fiat non tencat ipso iure, nisi ex parte debitoris solutio allegeturein quo casu saisita manu nostra de quantitate petita probationes ex parte debitoris admittantur.

ITEM quod in nullo casu in mercato burse querelatus, nisi mercatum posiideat, respondere nullatenus teneatur etiam si nos mercatum bursa retrahere niteremur. Hec autem omnia et singula supradicta ad perpetuam rei memoriam nostris subditis quibuscunque huiusmodi dncatus Normaniae concessimus, concedimus, et auctoritate regia confirmamns, et ab omnibus nostris iustitiariis pra cipimus perpetuo inuiolabiliter obseruari. Datum apud Vicennum sub sigillo nostro anno Domini millesimo trencentesimo quintodecimo mense Iulio. Aliarum vero litterarum tenor est talis.


LVDOVICVS Dei gratia Francorum et Nauarrae Rex omnibus bailliuis, uiceegmitibus et aliis officialibus et iutitiariis nostris ducatus nostri Normaniae Salutem. et parte praiatorum, Ecclesiasticarum personarum, baronum, nobilium et aliorum subditos ruin nostrorum decatus Normaaiae nuper nobis fait exrositum quod per officiales et alins mi nistros nostros ac fradecessorum nostrorum multa eis fuerant illata grauaminas et ctiam nouitates grauiaque piaiudicia generata, que nobis seriosius duxerunt exponi, et nos it sis volentes exhibere céleris iustitiae complementum, ac etiam ob eorum meritagatiam facere specialem, ex matura deliberatione nostri consilij ipforum supplicationes aumisimus gratiose, et cas expediuimus iustitia suadente, prout in quibusdam alils nostris litteris in serico et cera viridi sigillatis plenius continetur. Quas quidem litteras et quiequid continetur in iffis, quantum ad ipsos et ipsis subditos ratas habentes et gratas, volumus ac districte pracipimus et mandamus per tos et vestrum quemlibet ac quoscunque alios nostros subaitos perpetuo vt premittitur inuiolabiliter obseruari : et quicquid contra ifferum tenores à tempore publicationis earundem vobis constiterit temere suisse attentatum, prout ad vos et veStrum quemlibet pertinucrit ad statum debitum fes Stinetis renocare : nec à quoquam commissario nostro con tra aliquid de contentis in litterie supradictis vt supradictum est permittatis aliqualiter atientari. Et quia desiderio desideramus pramissa omuia et sinoula de catero inconcusoè seruari, vobis et questrûim chitibet, ac quibuseûmqae successoribus vestris in officii zobis commisis districtiùs pracipimus et mandamus sub pena amissionis officiorum cestrorum et auis penis infrascripris firmiter iniungentes, quatenus quando per latorem prasentium fueritis requisitis in asvisiis et placitis nostris dicti ducatus dictas nostras litteras faciatis legi et etiam publicari : et ipsis perlectis tactis sacrosantis Euangeliis omnia et singulacontenta Ut pramittitur ) in cisdem iuretis perpetuo inconcusse et inuiolabiliter obseruare. 1 Alians vos et vestrum quemlibet quousque iuraucritise dum tamen fueritis requisiti ) à vestris officiis sujpendimus. Si vero contrà contenta sei aliqua qel aliquod de contentis in eisdem litteris vos aut vestrum aliquem aliquid conrigerit attentare, vltra transgresionem iuramenti quemlibet Bailliuum in viginti libris Juronensibis, quemliber Vicecomitem in decem libris Turonensibus, quemlibet ero ofa ficialem nostrum inferiorem in centum solidis Turonensibus totiens quotiens contra fecerit con-ennanius et nobis esse decernimus efficaciter obligatos. Et per iuramentum huiusmodi dictam pecuniae summam xoluimus tencri soluère nobis seu gentibus nostris compotorum nostrorum in proximo nostro Rothomagensi Scacario post transa grestionem mémoratam, si quam vos aut vestrum alter vel vestri successores duxeritis committendam. Datum apud Cresiacum die Dominica aute festum benté Mariae Magdalenae, anno Domini miilesimo trecentesimo quinto decimo. N et et autem registrumi prediclum, xsus Laudabiles, et consuciudines suas antiquas, et corum franchisias et libertates, necnon priuilegia et litteras suprascriptas, et comnia et singula contenta in ipfis rata habentes et grata, ac ea voüentes proipsis Praelatis Ecclesiasticis personis, Baronibus, Militibus, Nobililus, ciuibus et habitatoribus plebeisque predictis et corum sinçulis inuiolaliliter perpetuo obseruan et inconcusce teueri : ca volumus, concedimus, laudamas, apfrobanis, et tende ve presentium auctoritate regia de certa scientia confirmamus, non obstante quocûmque attento vel facto in contrarium tempore retiblapso, quod eis aut corum alicui in aliquo pratudicare nolumus in futurum, inio ea volumus in suo robore permanere, et ex abundanti eis aut eorum singulis habita cum aliquibus de genere et aliis de consilio nostro deliberatione sulenni concedimus clausula pradicta contenta inprescriptis litteris Ludouici Regis, que talis est.

IIEM quod de cetero per nos aut successores nostros in dicto Ducatu in personis ac Lonis ibidem commorantium vltra reditus, census, et seruitia nobis debita taillias, sucuentiones, impositiones aut exactiones quascumque facere non possimus nec etiam debeamus nisi euidens vrilitas aut vrgens necessitas id exposcat, intelligatur de modo in modum qui sequitur, et non alias, videlicet.

QV O D à modo nos aut successores nostri reges vltra redditus, census et seruitia pre dicta non requiremus aut petemus vel capiemus, nec per alium quemcumque cuiuscunque conditionis aut status existat capi aut leuari permiitemus subsidium, subuentionem, tailliam, impositionem, vel aliam exactionem qualemcûmque in patria Normaniae supradicta super quacumque persona aut personis quibuslibet eiusdem, aut super bonis suis mobilibus aut immobilibiis, siue sint Ecclesiasticae aut seculares, nobiles siuc non nobiles, tenentes sub nobis vel à nobis vbicunque immediaie vel mediaté in eadem patria, siue in villis siue extra villas, quacunque occasione vel causa, cuiuscunque conditionis aut status exiant, aut super bonis aliorum in patria consistentibus ante dicta, saluo et retento duntaxat nobis et successoribus nostris regibus quod nos poterimus et ipsi potuerunt in ipsa patria proclamari facere Retrobannum in modum qui sequitur et non alias.

SCILICET in casu quod nos sciremus vel ipsi scirent, vel firmam spem haberemus aut ipsihaberent, quodhostes nostri et dicti regni forent in tanta multitudine seu potentia gentis armorum pro grauando nos seu successores nostros et dictum reenum nostrum, quod per primam se monsam seu conuocationem generaliter factamnos seu nostri successores et illi qui tune essent nobiscum aut cum successoribus nostris non essemus aut ipsi non essent satis fortes ad obuiandum seu resistendum hostium nostrorum potentiae, aut ad reducendum. ad obedient iam nostram subditos nostros rebelles, absque faciendo huiusmodi retrobannum secundum conscientiam nostram seu successorum nostrorum Regum Franciae : vt in illo casu fieret et ficri posset retrobannum et omnes tenerentur eidem obédire. Et in casu pradicto nos aut successores nostri à personis quibuscunque dictae patriae Normaniae que tenient sieut debebunt ad dictum retrobannnum, non leuabimus nec leuare permittemus emendam vel financiam aliam qualemcunque. Et in concestione presentium prasens extitit chariseinus primogenitus noster loannes Dux Normaniae Comes Andegauensis et Cenomensis, qui tanquam primogenitus et successor noster in regno ac Dux Ducatus pradicti pro se et successoribus suis omnia et singula premissa quatenus possunt et potevunt cum tangere et ad ipsum spectare pro prasenti tempore et futuro promisit tenere perpetus et seruare ac teneri facere et seruari. Quocirca vniuersis et singulis Bailliuis, Vicecomitibus et aliis iustitiariis Ducatus et pairiae Normaniae presentibus et posteris prasentium tenore mandamus firmiter iniungentes, quatenus omnia et singula supradicta pra fatis Ecclesiasticis personis, Baronibus, Militibus, ceterisque nobilibus, ciuibus, habitatoribus villarum, plebeisque presentibus et futuris, et eorum singulis proutadipsos et quemlibet eorum pertinuerit, tencant inuiolabiliter et obseruent, ac teneri faciant et seruari, nihil attentari vel fieri in contrarium permissuri. Quae vt firma et iabilia perpepetuo perseuerent presentibus litteris nostrum fecimus appont sigillum, saluo in alus iurenostro et in omnibus alieno. Actum apud Pisiacum anno Donini millesimo trecentesimonicesimo nono, mense Martio.

INDECENS igitur et indignum astimantes sensatorum praiudicare sententiis, et antiquos nostrorum pra decessorum terminos transilire, subditos ipfos nostros dicti ducatus de tenebris et miseriis eiectos in pacis pulchritudine et temporalium requie opulentansse ctantes collocare, vt aliquid sibi videamur accreuisse, et beneficium quantum possumus ampliasse, eisdem supplicantibus in iocundo aduentu nostro contemplatione bonorum et grdtuitorum seruitiorum per ipsos impensorum recolenda memoria Domino et genitori noslin uius anima in pacerequiescar, vhabito maturo consilio, ex nostra certa scientia et auctritate regia, pradicta priuilegia rata et grata habentes sicut in suprascriptis litteris continetur confirenamus, Lallamus, et roboramus : ac ipsa teneri et obseruar i inuiolabiliter in futurum decernimus et ordinamus. Et ne propter esum vel alias litteras, concesiones, dut orainationes in contrarium factas, obtentas, vel etiam Usurpatas, ipsa priuilegia vel aliqua ex ipsis pesint in dubium reuocari, omnia in contrarium facta, conce sja, attentanta, Usuaconcesssione, mandato, vel ordinatione, aut per gratiam facta vel ouseruata, quo ad hoc reubtamus et pro non factis vel concessis haberi volumus ipsa omnia penitits abolendo. Bt uolismus quod non obstantibus in conilarium factis dicta priuilegia perpetuo obseruentur, et nos aut successores nostri vel ipforum officiarij nihil in contrarium habeant attentare : et si quid forsanQquod absitvin contrarium attent afum suerit, quod per hoc nellum prailddicium generetur dictis supplicantibus et aliis subditis dicti nostri ducatus vel priuilegiis sui pradictis quoquomodo. Qund vt firmum et stabile permaneat in futurum, sigillum nostium presentibus litteris duximus apponendum, saluo in aliis iure nésiro et in omnibus quolibet. alieno Datum in Nemore Vicennum vicesima quinta die Laniaril anno Domini millesimo. trecentesimo octogesimo, et regni nostri primo. Sic fignatum per regem in suo magno consilio, in quo DominiAndegauensis , Bituricensis, Burgundie, Boruonij duces, et quamplures alij evant. Thociae. Collatio facta est cum litteris originalibus supra scriptis per me, Thociae.

Visa. Et in dorsu di cta chariz erat scriptum : Lectae fuerunt prasentes litterae et publicata in Camera Parlamenti et in libro ordinationum diciae curiae, et precepto eiusdemregistras t et die prima Aprilis anno Domini millesimo trecentesimo octogesimo ante Pascha. Lounenca. segistrata.

NOs autem iustum et aequitati consonunt arbitrantes concessiones à clarissimis pibs geniroribus nostris emanatas perpetuas obseruari temporibus, ipforum progenitorum Nesfigiis innaxré do,, maxime quia decti ducatus incolae indesinenter etiam durante viclenta ipfiiss parriae per Anglicos, nostros et regni nostri antiquos inimicos occupatione, siigularemad nos geiserunt cilectionis affectum et non parua prastiterunt fidelitatis obsequia : Vhabisâ praterea magni consilil nosiri deliberatione prematura, chartamipsamNormaniae ona cum subsequutis àvt premissum est y confirmationibus antedictorum predecessorum nostrorum-Philippi, videlicet, loannis et Caroui, Etiam et leges arque registrum, consuetudines, usus, iura, priuilegia, libertates, franchisias, immunitates, et exe0n. ptibnes, ac omnia et sins gula in eisdem contenta rata et gratahabentes, eas et in ea ex certa nostra scientia, autoritate regia, ac potestatis plenitudine laudauimus, ratificauimus, approbauimus, et cofirmauimus : laudamus, ratificamus, approbamus, et confirmamus plenarie per presentes : Lolentes et extresse ordinantes ea omnia et singula inurolabiliter et inconcusse perpetuis futuris temporilus obseruari. Et insuper auctoritate ac potesiate articuli sexti in litteris fretacti antecessoris nostri Ludouici Regis expressaii subsequentis.

IT E M quod de cetero per nos, aut nostres successores in dicto ducatu in personis aut bonis il idem commorantium Eltra reditus, census et seruitia nobis debita, tailiias, subuentiones, impositiones aut exactiones quascumque facere non ressimusnec debeamus, nisi euidens vtilitas vel vrgens necesditas id exposcat. Et posimudum per prafatum Philippumi Rogem m odicat um in modum et formam jubsequentem inteiligi, non obstantibus quibuscumque additionibus per dictum Phili ppum sactis et adiectis, ita in perpetuum obseruari, videlicet.

DV OD de catero per nosaut noctros siccessores in dicto ducatu in personis aut bonis ibidem commorantium tltra reditus, census, et seruitia nobis debita, taillias, subuentiones impositiones aut exactiones quascûmque facere non possinus nec ctiam debeamus, nisi euidës Utilitas zel vreens necessitas id exposcat, et per conuentionem et cogregationem gentium. trium statuum dicti ducatus sieut factum fuit et consuetum tempore retrolapfo.

OVOCIRCA dilectis et fidelibus consiliariis nostris gentibus Parlamentum nostrum tenentilus, et qui futura tenebunt Parlamenta necnon Scacaria nostra Normaniae, Cniuersisque et singulis bailliuis, vicecomitibus, et aliis iustitiariis ducatus et patrie Normaniae sutradictae prasentibus et posteris present ium tenore mandamns firmiter. iniungentes, quatenus omnia et singula supradicta prefatis halitatoribus et incolis dicte patriz prasentibus et fut uris et corum singulis prout ad ipsos et quemlibet ipforum pertinuerit, teneant inuiolal iliter et obseruent, ac teneri faciunt et seruari, nihiLattentari vel fieri-in contrariumgermittentes, et in contrariumattentatum reuocando, quod ut firmum et star bile perpetuo permaneat prasentibus litteris sigillum nostrum duximits apponendum. nostro in aliis et in omnibns quolibet alieno iure semper faluo. Datum l’uronis in mense Arvilis anno Domini millesimo quadringentesimo octano et regni nostri tricesimn sexto. Et super plicam in margine inferiori dictae cariaerat scripium quod sequitur. Perregen insuo consilio, in quo dominus Dux BorLoniensis, Comes Fuxi, vos Comes Dunensis, Archiet iscopus Narboniensis, Episcogus Constantinensis, Dominus Petrus de Brezé, Dominus de Varcua, Ludouicus de Bellemonte, loannes le Boursier, Dominus Desternay Milites, Magistri Georgius FIauert, Stephanus Fabri, et Ioannes Barbin et quamplures alij érant, sic signatum, Daniel. Collatio facta cum originalibus litteris inferius insertis. Visa. Et dorsoipsius cartae erat scriptum. Registrata. Eapropter nos corumdem pradecessorum nostrorum vestigiis laudabilibies adberere cugientes chartam pertranscriptam, ac omnia et singula contenta in eadem et confirmationibus inde sequutis superius insertis laudauimus, approbauimus, et confirmauimus, laudamusque, approban, us, et confirmamus per prasintes : Lolentes eam in singulis suis punclis et articulis, vti concessiones regiae prainserta continent, suum plenissimum effectum perpétuis obtinere temporibus.

QLoëIRCA dilectis et fidelibus consiliariis nostris gentilus Parlamentum nostrum tenentibus et qui sutura tenebunt Parlamenta nec non Scacaria nostra Normaniae vniuerfis et singulis Bailliuis, vicecomitibus et aliis justitiariis Ducatus patriae Normaniae supradicte prasentibus et futuris presentium tenore mandamus firmiter iniungentes, quatenus oninia et singula supradicta prefatis habitantibus et incolis dicta patriae prasentibus et futuris et eorum singulis, prout ad ipfos et quemlibet ipforum pertinuerit, tencant inuiolabiliter et obseruent ac teneri faciant et obseruarienihil attentari vel fieri in contrarium permittentes, in contrarium attentata quouismodo ad pristinum statum reducendo, non obstantitibus quibuscumque litteris in contrarium concesis aut concedendis., Quod vt firmum et stabile perpetuo permaneat prasentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum, nostroin aliis et alieno iure semper saluo. Datum luronis die quarta mensis lanuarij anno Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo primo, et regni nostri primo.

Et sur le reply de la marge de bas de ladite Charte estoit escrit ce qui ensuit

Per Regem in suo Consilio, L. BOVRRE. VISA, CONTENTOR, CHALLIGANT.

PRES laquelle lecture faite fut commandé à tous les baillis, vicontes, leurs lieutenans et autres iusticiers, officiers et suiets dudit pays illec presens, qu’ils gardent et entretiennent, et facent garder et entretenir entièrement sans enfraindre ne souffrir estre enfraint le contenu en ladite Charte et confirmation d’icelle iouxte leur forme et teneur et sur les peines illec contenuës : et s’aucuns faisoyent, entreprenoyent ou s’efforçoyent faire ou entreprendre aucune chose au contraire fut expressement chargé et commandé aux procureurs et aduocats du Roy nostre Sire qui presens estoient, qu’ils les en approchent et contraignent par toutes voyes deuës et raisonnables d’en faire amende ou amendes, reparer et annuller sans aucune dissimulation ce qu’ainsi auroit esté fait au contraire.


ITEM furent seues et pubsiées autres lettres Royaux faisans mention de l’a defense faite par se Roy que les causes dudit Duché de Normandie. ne soyent distraittes du pays par euocationne autrement sous ombre de priuiseqes, ne autre oécasion, sinon cesses reseruées esdites settres desquelses la teneur ensuit.

OY S par la grace de Dieu Roy de France, à tous ceux quices presentes lettresverront falut. Comme de la partie des gens des trois estats de nos pays et Duché de Normandie nous ayent entre autres choses esté faites de grandes et gricfues complaintes, de de ce que contre les Coustumes, usages, libertez, et franchises dudit pays, la Charte aux Normans, et la souueraineCour de l’Eschiquier plusieurs s’est oient efforcez et s’efforçoient de iour en iour sous ombie et couleur de priuileges ou autrement, de distraire et tirer aucunes des causes d’iceluy pays en plusieurs et diuerses Cours hors dudit Duché en leur tresgrad vexation, trauail et desplaisance : treshumblement supplians leurestre sur ce par nous pourueu de remede conuenable.

SCA VOIRfaisons que nous sconsiderées les choses dessusdites, et les grands et notables seruices qu’ont fait au tems passé nosdits suiets à nos predeceseurs et à nous : voulans iceux nos suiets estre maintenus et gardez en tous leurs droits Coustumes franchises, et libertez : et pour euiter aux questions debats, et inconueniens qui parauant s’en sont ensuiuis et pourroyent ensuiuir pour le tems aduenir, et eu sur ce auis et deliberation de nostre conseil : y Auos voulu, ordonné et déclaré : voulons, ordonnons et déclarons par ces presentes, que d’oresnauant les causes de nostredit pays et Duché de Normandie, soyent traitées et determinées audit pays selon ladite Coustume sans sous ombre ou couleur de priuileges on autrement les diftraire et tirer hors dudit pays : fors et excepté lescauses de nos officiers commensaux tant seulement, en ordonnant par ces mesines presentes à nustre Chancelier, et autres ayans la garde de nos seaux à Paris, Thoulouze ou ailleurs qu’aucunes lettresou impetrations ne soient par eux données au contraire.

Si donnons en mandement par cesdites presentes à nos amez et feaux conseillers les gens qui tiendront nostre Eschiquier de Normandie aux baillis de Roüen, Caux, Caen, Costentin, Eureux, Gilors, et Alençon, ou à leurs lieutenans, et a chacun d’eux, que nostredite presente ordonnance tiennent et gardent, et facent tenir et garder inuiolablement sans enfraindre sans aucune chose souffrir estre entreprins ouinnoué au contraire, sur peine de grosse amende enuers nous. Et pour ce que de ces presentes l’on pourra auoir à besongneren vn mesme iour en plusieurs et diuers lieux, nous voulons qu’au vidimus d’icelles fait sous séel royal plaine foy soit adioustée comme à ce present original. En témoin de ce nous auons fait mettre nostre séel à cesdites presentes.

Donné à Tours le quatrième iour de Ianuier l’an de grace mil quatre cens soixante vn, et de nostre regne le premier.

Ainsi signé par le Roy en son conseil BOVRRE.

APRES laquelle lecture faite fut par ladite Cour commandé à tous les baillis, vicomtes, leurs lieutenans et autres iusticiers, officiers et sujets dudit pays illec presens, qu’ils gardent et entretiennent, et facent garder et entretenir entièrement sans entraindre ne souffrir estre enfraint le contenu esdites lettres, iouxte leur forme et teneur, et sur les peines illec contenuës, et s’ancuns. faisoyent, entreprenoyent, ou s’effoiçoyent faire ou entreprendre aucune chose au contraire, fut expressement chargé et commandé aux procureurs et aduocats du Roy nostre sire qui presens estoyent, qu’il, les approchent et contraignent par toutes voyes deües et raisonnables, d’en faire amende ou amendes, reparer et annuller sans aucune dissimulation ce qui auroit esté fait au contraire.

Signé, DEDOISLEVESQVE.

ENRY par lagrace de Dieu Roy de France et de Pologne, Gtous presens et aduenir, Salut. Sçauoir faisons que nous. voulans yser des mesmes graces et liberalitez que les fe ux Roys nos predecesseurs ont fait à l’endroit de nos chers et bien-amez les gens des trois estats de nostre pays et Duché de Normandie, à ce que leurs mérites soyent connus selon leur sincere fidelité et obeissance : a iceux pour ces causes auons continué et confirmé, et de nos graces special, plaine puissance et autorité royale continuons et confirmons par ces presentes tous et chacuns les priuileges, droits et libertez qui leur ontesté par nosdits predécesseurs concedez et octroyez iouxte et suyuant la Charte Normande, dont le vidimus deüement collationné est cy attaché sous le contre-séel de nostre Chancellerie, pour en iouyr et user paisiolement plainement, perpétuellement et à tousiours iouxte le contenu d’icelle et confirmations sur ce enfuyuies, selon et ainsi qu’ils en ontpar ey deuant bien et deüement iouy et usé, sans qu’il y puisse estre contreuenu dire ctement ou indirectement.

Si donnons en mandement à nos amez à feaux conseillers les gens tenans nostre Cour de Parlement, et de nos Aydes à Roüen, chambres de nos Comtes à Paris, Thresoriers generaux de nos finances, baillis, vicomtes et à tous nos autres iusticiers et officiers leurs lieutenans, et à chacun d’eux si comme il leur appartiendra que cette presente confirmation ils facent lire, publier et enregistrer tant en nostredite Cour de Parlement, Aydes, et Bailiiages, qu’autres iurisdictions de nostredit pays de Normandie : affin qu’un chacun en cela connoisse nostre droite et bonne intention : et que desdits priuileges et contenu en ladite Charte Normande ils facent, souffrent, et laissent lesdits gens des trois estais iouyr et user plainement, paisiblement, et perpetuellement, sans y faire ne souffrir estre fait mis ou donné en quelque façon que ce soit aucun trouble, destourbier, ny empeschement au contraire : ains si aucun y estoit fait facent le tout incontinent ieparer et remettre sans delay au premier estat et deu. Car tel est nostre plaisir. Et affin que ce soit chose ferme et stable à tousiours nous auons fait mettre nostre séel à cesdites presentes, sauf en autres choses nostre droit et l’autruy en toutes. Donné à Paris au mois d’Auril l’an de grace mil cinq cens soixante et dix-neuf, et de nostre regne le cinquième.

Signé par le Roy estant en son conseil. BRV LART. Et à costé, VIsA. CONI EN-TOR COMRAVT.

Et sur le dos est écrit,

Registrata

. Et séellé sur double queuë du grand séel de cire verd’en lacs de soye rouge et verd’,

Et sur le reply est écrit.

Leues publiées et registrées ouy sur ce et consentant le Procureur general du Roy, suyuant l’arrest de ce iour a Roüen en Pariement le cinquième iour de May mil cinq cens joixante dix : hieuf.

Signé, DEDOISLEVESQVE.