Si vous souhaitez signaler des coquilles dans ce passage, vous pouvez écrire à Morgane Pica (ingénieure d'étude du projet), en précisant l'URL et le titre du passage.


LA CHARTE AVX NORMANDS. ET CONFIRMATIONS D’ICELLE

E XTRAIT des Régistres de la Cour Souveraine de l’Eschiquier de Normandie, tenux Roüen au terme de Paques, Mil quatre cens soixante. deux, DV HVITIEME IOVR DE MAY AVDIT AN.

L Edit jour furent leuës et publiées à l’Audience de la Cour les Letires originales de la confirmation de la Charte aux Normands, faite par le Roy nôtte Souverain Seigneur, scellies en laqa de soye et cire verte, faines et entieres, en séel et écriture, desquelles la teneur ensuit.


L Udovicus Dei gratia Francorum Rex, ad perpetuam rei memotiam. Nostrz congrnit celsitudini subditos nobis populos, quos ducente natura virtutibus & industria elarere prospicimus, eatenus favoribus efferre gratiofis, qua-tenns Iuorum fulgorum meritorum nostris futurisque tempotibus in tarum decus et quietem accedat : et quod à pra de-cessorum nostrorum largitatibus benigniter asseeuti funt inroncussum eis permantat. Com itaque nobis fincere dilecto-rum, Prelatorum procerum civium & incolarum patria & Ducatus nostri Normaniz fidelitatem ac sinceram et de votam obedientiam nobis & nostris pradecessoribus Franco rum Regibus satis ac satis cognitam pluribus modis depre nenderimus : quornm intuitn dicti progenitores nostri nonnullas libertates, juraque ac privilegia eisdem Normanis sub certa charta, que etiam vulgo Normanorum appellatur, concesserunt. Poliquam predicti pralati, proceres, cives et incola cha tam hujulmodi nobis reverenter exhiberi fecerunt, illius copfirmationem nobls concedi supplici prece postulan-tes, cujus et confirmationum irde sequutarum tenor fertdr esse talis.


CAROLUs Dei gratia Francorum Rex, ad perpetuam rei m-moriam. Cûm divina factum sit providentia ut post diuturnas bellorum clades regpi nostri gubernacula in pace teneamus, dignum quippe et dec ns est ut populos quos inimica & hostilis feritas dure et immaniter vexavit ac penè ad extremam redegit penuriam, quique inter hostiles impetus, apter intolerabiles injutias, inter uinum. ra damua suam fem fiei fidelitatem iutegram servaverunt, dono specialis gratiz atrenlamus. Sunt dilecti et fideles subditi nouri habitatores et incole parriz et Ducatus postri Normaniae gravitereonuerendo nobis exposuerunt quod contra jura, privilegia, li-bertates atque consuetudines dicti Dutatus per dive mémorix Lu lovicum, Philippum, loannem, et Carolum proge-mnitores et pradecessores nostros cildem incolis et subdni concefsas, quamplurima damna, gravamina, atque novita tes dictis inferuntur et itrogantur contra tenorem dictotun privilegiorum atque libertatum et uriosalem derogationem Chartz vulgariter nuncupatz la Charte aux Normands, cujus quidem Charte et confirmationum-eius tenores de ver-bo ad verbum sequuntur.


CAROLUs Dei gratia Francorum Rex. Notum facimus. universis tam presentibus quam futuris quod ad supplicationem humilem Prelatorum, Nobilium et Burgensium bo narum villarum ducatus nostri Normaniae privilegia eisdem concessa per inclyta recordationis Philippum et Ludovicum leges Francorum predecessores nostros, ac regem Ibunnem avum nostrum pro se et successoribus suis tempore quo Du catum tenebat, diligenter videri fecimus et recenseri, quorum quidem privilegiorum tenor de verbo ad verbum sequi tur et est talis.


PHILippus Dei gratia Francorum Rex. Commissa nobis coelitûs regalis eura regiminis mentes nostras auget et excitat, ut in regno cujus dignuati, dante Domino, praside mus, ea nostris temporibus solida stabilitate lerventur, que nostris subditis pacem pariant, modestiam nutriant, unicuique quod suum est tribuant, et fugatis difrordiis reprimant anaterias jurgiorum. Notum itaque facimus universis tam presentibus quam futuris, quo licet ex regali praeminentia fingulis nostris subditis favorem benevolum pro meritis rependere teneamur tamen ad dilectos et fid-les nostros Pra-fatos, et Ecclesiasticas personas, barones, milites, nobiles, cives, et habitatores viilarum, ac communem plebem Ducatus et patrie Normanorum mérito gerimus benevolentis pecialis affectum : dum fieut ab experio cognoscimus. baro nes, milites, et alij nobiles cives et habitatores plebeique predicti unanimes suorum antecessorum recolenda gesta ma gnalia non solum mtentis studijs profequuntur, verûm etian illos, sicut evidentibus patet indicijs, virtute méritorum excedunt. Ad amulorum namqne nostrorum exterminium et ipfius regni prasidium contra nos et regni nostri hostes ipsis potenter insurgunt, & exponere volunt liberaliter le et suy pro nostro & regni ejuldent honore personarum pericula non tim enres, rerum ctiam dispendiis non vétatis tanquam ipsins regni et status nostri prosperi fervidi zelatores. Attendentes igitur pramiffa et infra cordis nostri viscera meditatione ledula revolventes dignum arbitramur et debiinm ut rega-sem clementiam debeat invenire propitiam gens Normana non solum in illis que ex justsiz debito led etiam de gratia requiruntur. Cûm itaque nobis fucrit expositum ex parte relatorum et aliarum’Ecclesiasticarum personatum ac baronum, militum & aliorum nobilium civium et habitatorum villarum, ac communis plebis Ducatus et patrie supradicta, quod plura gravamina, oppressiones, et novitaies indebita per gentes, officiales, ministros, & servientes nostros et sublitorum nostrorum sibi et suis illata fuerant et infereban-eur frequenter eisdem contra regsstrum Normaniz, et contra franchisias, libertates, & usos laudabiles observatos in dicta patria ab antiquo, infringendo eorum chartas, privilegia et litteras, maxmme illa seu illas quas charissimus qu on-dam Dominus & consanguineus noster Ludovieus Rex Fran corum et Navatrz toncessit eisdem. Nos auditis querchs ipa orum, et habita super hoc deliberatione in nostro consilje pleniori, volentes reformare pramissa, et eos à novis oppres sionibus, et novitatibus indebitis preservare propter guaez fidelitatis obsequia, que nobis et pradecessoribus nostris seronctin temporibus mpenderunt, et in presenti nobis im-pendunt, prasertim ut dicti praelati, barones et alij parriz upradicta, qui erga predecessores nostros firma constantia deliter se gesserunt, fic erga nos et successores nostros continuare debeant persistenter, ac eorum intenritas ad eorum osteros de bono semper in melius per snccessionis vehiculum xtendatur : Registrum pradictum, usus laudabiles, & consuetudines suas antiquas, ac eorum franchisias et libertates. necnon privilegia et déclarationes à dicto rege EudoyRo, ejus litteris cera vitidi sigillatis, ac per alios pradecessore ostros Reges concessis communis patriae pradicta tamt Clerum, quam barones et nobiles ae communem plebem et villas tangente s, concessimus & concedimus pro nobis & successoribus nostris eis tenere & servare & facere teneri et ser-gari ac eas confirmare, nonobstante quocunque attentato vol facto in contratium tempore retrolapso, quod eis in alique pra judiciare nolumus in foturum, quatum quidem litterarum dicti quondem Domini & consanguinei viri Regis Lu-dovici tenores lequuntur


LUDOVICUS Dei gratia Francotum et Navatra Rex. Omnibus fidelibus et justitiarijs nostris lalutem et pacemGravem querimoniam pralatorum, Eoclefiasticatum perlo-narum, batonum, milltum, aliorum nobilium & subdito rum ac populatium ducatus nostri Normaniae recepimus, continentes quod à tempore beati Ludovici proavi nostri multa is fuerant illata gravamina et etiam novitates, tailliz, subventiones et mmpositiones divorsa, contra solitam consuetu-dinem patriz, jura et libertates ejusdem, ex quibus gravia seandala imminebant & sibi ac suishereditatibus et suis suecessoribus generabantur pra judicia infinita. Quare nobis hu-militer supplicarunt quatenus superdictis gravaminibus qua nobis seriosius exponenda duxerunt, remedium opportunum dhibere dignaremur. Nos vero iplorum precibus inclinati, qui eisdem et alijt quibuicumque nostris subditis fumus in justitia debitores, volentes eisdem et non immeriso gratiam facere specialem super suis requestis, habita cumnostro consilio deliberatione folemni, ut sequitur duximus providen-tum, ac etiam ordinandum.

PRIMO eis ac suis heredibns et successoribus eoncedimus, statuimus & etiam ordinamus, quod nos ant nostri uccessores in dicto ducatu Normaniz de catero aliam monetam quam Turonensem et Parisiensem et grossos Turo-nenses ac obolos albos de pondere et valore quibus érant rempore supradicti proavi nostri fieri non faciemus, nec diam monetam curlsum habere quoquo modo : maximè cnm ob hoc certos reditus in dicto ducatu de triennio in triennium percipiamus ab-antiquo.

TEM quod reditus nobis debitos pro dicta pecunia non utanda, qui in dicto ducatu monetagium alias focaginm auncupantur, levari non faciemus aut etiam aliqualiterpermittemus, levari, nifi quatenus iui registro confuerndinis Normaniae continetur : usu quocumque contrario i pra, missis non obstante.

TEM quod illi nobiles aut ignobiles qui nobis et succespribus nostris in guerris et exercitibus nostris certa debent dervRtia, ipfi servitijs persolutis liberi remaneant et Immunes : nec ulterius per nos aut nostros successores pessint cogi nviti ad alia servitia exercitus nobis facienda, nisi in calu in quo retrobannum ex causa mmienti rationabiliter fieri porteret. Illi vero dicti Ducatus qui ad aliqua servitia certa obis non tenentur, ad aliqua servitia exercitus nobis fasienda, vel prestandas nobis propter hoc financias compelli nequeant, nifi i casu superiûs et immediate declarato ITEM cûm homines nostri dicti Dnçatus servitia nobE ab ipsis debita ratione nostri exercitus vel ahias nobis perolvermt, in servitiis vel auxiliis eisdem à suis subtenentibus debitis nihil jutis de caetero poterimus aut debebimus reclamare sen aliquatenus vendicare : salvo jure nostro in casu re-trobanni.

ITEM si nos aut nostri successotes aliqua jura reditns ant possessiones, ab aliquo dicti Ducatns possessa pet annum & diem pacifice velimus in futur um quomodolabet vendicare, aut aliâs ad nos pertmere debere dicamus : apud ipsun possessorem possessione libera manente secundum patriz con Juetudinem causa leu negotium super proprietate de catero terminetur, quocunque usu contratio non obstante. Si vero utrum possessor pet annum & diem possederit rem petitam aut petendam à nobis vel non metito m dubium revocetur questione super hujusmodi dubio possessionis pendente res pla in manu nostra tanquam in manu superioris lequestrabitur, quoüsque de ipsa possessione cognitum futrit et etiam diffinitum, et si finaliter inventum fucrit iplom possessorem per annum & diem, rem de qua agetor pacifice possedisse, possessio pacifice apud iplum remancbit, et proprietatis judicium agitabitur ut prafertur,

ITEM quod de carero per nos aut nostros suecessoresN dicto Ducaiu in perfonis ant bonis ibidem commorantium ultra reditus census & servitia nobis debita, taillias tubventiones, impositiones, ant exactiones quascumque facere non possimus nec etiam debeamus, nisi evidens utilitas vel urgens necessitas id exposeat,

ITEM quod de catero nullus serviens noster sfpada, ve alius officialis noster cujuscunque conditionis existat, servitium vel officium-sibi conressum alij cuicunque locare va leai quoconque colore quesito, alias iplo facto iplum servitium vel officium amittat.

ITEM quod illis qui nostre nomine nommata quereumque pro nostris munitronibus aut necessariis ubilibet ca pere voluerint non parcatur impune, nisi litteras apertas deferant et ostendant super hoc confectas, sigillo nostro aut Magistri holpitii nostri communitas & etiam dum sie hu jusmodi litteras nostras vel dicti Magistri vostii detulérint voci justitiarium vocare tentantur et per fide digros nommaa facere appretiari pretio legitimo fecundum temporis et oci qualitatem & pretium fic taxatum solvere antequam nummata permittantur deferre. Qui vero contrarium fecerint per justitiarium loci arrestentur, vel per eum ad quen pertinuerit corrige ndi-

ITEM quod de cetero de nemoribus mortuis videlicet Gallice des Sauls, Maisauls, Espine et Puine, Seur, Aulne, Genest, Genévie et Ronces nullus in ducatu Normanix eujuseunque conditionis existat tertium et dangerium vel eo-rum alterum nobis aut alteri nostro nomine de catero solvere teneatur, net quisque ratione tertij et dangerii pro di-ectis nemoribus motiuis de catero valeantenolestariulu que eunque contrario non obstante.

ITEM quod si aliquis dicat fua nemora plantata fuisse ab antiquo, & sic pro eis tertium et dangerium non deberiBaillivus in cujus Baillivia dicta nemora sita fuerint, aut Magl-stri forestarum nostrarum sen alter eoromdem quamprimûm poterit ad dicta nemora condescondat, et vocatis fide dignis non fuspectis in talibus expertis inquiratut decebit super hoc diligentins veritatem : & per cireunstantias aut pra-fumptiones universas qua tam pro nobis quam pro parte facere possent, questionem pro nobis aut contra nos diffiniat fine mota : nssi aliâs adeo dubium vel obseurnm sibi oceur rat quod ad Scacarium nostrum Rothomagensem hojusmodi négotiumfit métito remittendum : quo cafn ille qui super boc inquisiverit negotium et inquestamsub suofigillo interclusam in proximo runc lequenti nostro Scacario remittere judicetur.

tion postponat, ut fuper his quid agendom fuerit celeriter ITEM quod ubicumque per gentes nostras vel aliquos deputatos ab eildem aliqua pecunia levata fuerit pro pontibn faciendis, vel reficiendis, vel in statu tenendis, quod hujusmodi pecunia per compotum legitimum in dictis ufibus con-vertatur, et si quid residuum fucrit aut quicquid de catero evari contigerit ad usus pradictos integraliter et provide ronservetur

TEM quod ubicumque pontes sumptibus & expensis nostris facere aut reficere leu in statu tenere consuevimus al antiquo, pro ipfis faciendis, teficiendis, vel in statu tenenis nullus noster lube itus de catero aliquatenus contribuere eneatur.

TEM quod quilibet nobilis aut alius quiconque ratione dignitatis Jui feodi quod obtinet in ducatu Normaniz de catero veriscum et res vayvas in sua terra pracipiat integraiter, prout in registro consuetudinis Normaniz continetur, quocumque usa contrario non obstante

ITEM quod de eatero de triennio in triennium in ducatu postro Normaniz inquisitores sufficientes et idoneos, nos et nostri successores mittere tencamur pro reformandis, cortigendis et puniendis excessibus offitialium nostrorum quo-mmcûmque qui officia nostra gesserint in ducatu memorato ITEM quod in ducatu Normaniae nullus liber homo de cattro ponatur in questionibus vel tormentis, nisi vchementes prelumptiones et verisimiles conjictura iplum reddant uspectum ce crimine capitali, & in co casu in quo poni debebit in tormentis talibus subjiciatur et adco moderatis. quod propter gravitatem tormentorum mors aut membri rmurilatio aliquatenus non lequatur.

TEM quod nullus advocatus pro majori causa, ultra triginta libras Turonenses pro salario recipiat, i cateris vero minoribus causis ipfis advocatis à judice sua salaria statuanur secundum qualitatem causa, consuetudinem fori, possi-bilitatem clientuli et industriam advotati, et de iis advocati quolibet anno juramentis propriis adstrigantur, et qui contratium fecerit gravissime puniatur.

ITEM cum causa ducaius Normaniae fecundum patriz consuetudinem debeant terminari : quod ex quo in écacarie postro Rothomagensi fuerint terminatz vel sentenialiter definitz per quamcumque viam ad nos vel Parlamentum rostrum Parisios de catero nullatenus deferantnt : nec etiam su-per causis dicti ducatus ad Parlamentum nostrum aliqui valeant adjornari.

TEM quod quadragenaria prescriptio coilibet m dncatn Normaniz de cetero sufficiat pro titulo competenti, sive totali alta aut bassa justitia contendatur, sive de quocumque articulo ad altam aut bassam justitiam sive ad alteram catumlem quomodolibet, pertinent, sive ex quacumque alia re con-rendatur. Et si quisquam ducatus Normaniz cujuseumque conditionis aut status existat aliquid de premissis aut aliquod pramissorumper quadraginia annos pacifice possederit luper hoc nequaquam molesteiur ulterius, aut à nostris jucitiariis permitratur aliquarenus molestari : quinimo contra-tium volins facere nullatenus admitraiur, cum talibus jus consuetudo, & ordinatio dicti proavi nostri evidentissin-e adversentur quocunque usu contratio non obstante. Per hac lamen in causis juris patronatus Ecclesiarum nobis aut alijs non intendimus pra judicium generare, sed volumus constitutionem & consuetudinem scriptas fuper hoc inviolabiliter obfervari.

ITEM quod de coeterohareditas cujuscumque pro defecte folutionis nostrorum debitorum nostro patrimonio applicanda quantum valere posset in decem annis fide dignorun estrmonio juratorum legitime primitus astimetur : et pro tali astimatione et pretio non minori dicto nostro patrimonio absque alterius pra judicio assignetur.

ITEM quod si alicujus hereditas nobis aut nostris successoribus obvenerit ob defectum solntionis nostrorum debito-rum, quod intra annum in quo hareditas ad nos taliter de venerit illi de genere ipsius cujus fuerit hareditas, aut Dominus à quo tenebatur ipla hereditas in defectum illius de genere ad retrahendum de cetero sine difficultate admittanur : servata in hac parte confuerudine patriae inter nostros subditos hactenus observata, ofu quocûmque contratio non obstante.

TEM quod propter quancumque donationem, permuta tionem ant alienationem qualemcumque de bonis ad nostrum parrimonium pertinentibas per pos nos nostros Inccessores

Ec aicinque factam’aut faciendam, dictinostri subditi per illum in quem dictum nostrum patrimonium transtulerimusur pezferturs ir loco vel sub judice remotiori trahi non possint nec ipsi jubditi comparere aut refpondere teneantur quoc C ipsi antea tenebantur, ac etiam ipsis nostris subditis ducatus Normaniae ob hoc pra judicium aliquod nullatenus ge nereiur, insuper per pramissa aut aliquod premifsorum pa exrix confuetudinem non imendimus aliquateruserga Iubdiétos immutari.

ITEM quod. fuper exentione : litterarum obligationum V. coram nbstris judicibus confectatum, partes de cetero nulElateuus ponantur in processu : et si contrarium fiat nonte-imat ipfo jure, nisi ex parte debitoris solutio allegetur : in rquo calu saifita manu nostra de quantitate petira probationes ex parte debitoris admittantur

ITEM quod in nullo cafu in mercato bursae querelatus, nisi mercatum possideat, respondere nullatenus teneatur etiamfi nos mercatum bursa retrahère niteremur. Hac autem onmia et singula supradicta ad perpetuam rei memorian nostris tubditis quibulcumque hujusmodi ducatus Normauiae concessimus, concedimus, & auctoritate regia confirma-rmus, et ab omnibus nostris justitiarijs praeipimus perpetuo miviofabiliter observari. Datum apud Vicennom sub sigille urostro arno Domini miilesimo trecentesimo quintodecime emense Julio. Xliarum verolitteratum tenor est talis.


LUDoviCus Dei gratia Franeorum et Navatra Rex pmnibus baillivis, vicecomitibus et alijs officialibus et juetieixriis nostris ducatus nostri Normaniae Salntem. Ex parte prr latorum ; Ecclesiasticarum personarum, baronum, poDitium et aliorumsubditorum nostrorumducatus Normaniae iiuper nobis fuit expositum quod per officiales et alios ministros ac pradecessorum nostrorum multa eis fuerant illati gravamina, et etiam novitates graviaque prajudicia genetrata, que nobis sermsius duxerunt exponi, et nos ipsi vo-sentes exhibere célerisjustitiz complementum, ac etiam ob corom merita gratiam facere spetialem, ex maiura deliberatione nostri consilij ipforum supplicationes admisimus gra-tiose, et eas expidivimus justitia suadente, prout in quibufdam alijs nostris litteris in seriro et cera viridi sigillatis ple mins continetur. Quas quidem litteras et quicquid contine tur in ipfis, quantum ad ipsos & ip sis fubditos ratas habentes et gratas, volumus ac districte pracipimus et mandamus per vos et vestrum quemlmet ac quoscûmque alios nostres lubditos perpetuo ut premittitur invplabniter oblervari : et quicquid contra iplarum tenores à tempore publicationm carundem vobis constnterit temeré fuisse atientatum, prout rad vos et vestrum quemlibet pertinuerit ad statum debitum festineris revocare, nec à quoquam commissario nostro contra aliouid de contentis in litteris supradictis ut supradi ctum est permittatis aliqua iter attentari. : Et quia deside. ramus pramissa omnia & singula de catero ineonculsè servari, vobis et vestrûm cussibet, ac quibuseûmque sur cesse ribus vestris in officiis sobis commissis districtius pracipimus et mandamns sub pena amissionis officiotum vestro-tum et alijs penis infrascriptis firmiter injungentes, quatepius quando per latorem presentium fueritis requisiti, in as-sistis et placitis nostris dicti ducatus dictas tostras litteras faciatis legi et etiam publicari : & ipsis perlectis tactis sacrosan-ctis Evangelijs omnia et fingula contenta Iut premittiturJir eisdemt jureris perpetuy Inconcusse et in vrolabiliter observacre. Alias vos et vestrum quemlibet quousque juraveritis dum tamen fneritis requisiti ) à vestris officijs suspendimus.

Si vero contrà contenta seu aliqua vel aliquod de contentirin eisdem litteris vos aut vestrum aliquem aliquid contigerit artentare, ultrà transgressionem juramenti quemliberBailli vum in viginti libris Turonensibus, quemlibet Vicecomisem in decem libris Turonensibus quemlibet vero officia-dem nostrum inferiorem in centum solidis Tutonensibus ie rtiens quotiens contra fécerit condemnamus et nobis esse decernimus efficaciten obligatos. Et per juramentum hujulno-eoi dictam pecunie summam volumus tentri solvere nobt Jeu gentlbus nostris compotornm nostrorum in proximo nostro Rothomagensi Scacario post trangressionum mémora-nam si quam vos aut vestrûm alter vel vestri foccussores duteritis commitendam. Datum apud Cressiacum die Domi-nica ante festum beata Maria Magdalenz, anno Domini millesimo treoentefimo quinto decimo. Nos autem regi trum predictum, ulus laudabiles, & consuetudines luas mtiquas, et torum franchisias et libertates, necnon privilegia et ltteras suprascriptas, Iac omnia & singula conten-ra in ipfis raua habentes et grata, ac ca voientes pro ipsis Prelatis Ecdlefiasticis personis Baronibus, Militibus, Nobiibus civibus & habitatoribus plebeisque pradictis et co-rum singulis inviolabiliter perpesuo observari et inconcusse eneri, ea volumus : concedimus, laudamus approbamus, et tenore presentium auctoritate regia de cetta scientia confitmamus, non obstante quocumque attento vel facto in con-trarium tempora retrolapso, quod eis aut torum alicui it aliquo pra judicare nolumus in futurum, imo ca volumus n suo robore permanere, & ex abundanti eis aut corum ingulis habita cum aliquibus de genere et alijs de consilie nostro doliberatione lolenni concedimus. clausula pradicta sontenta in pra scriprislitteris Ludovici Regis, que talis estTEM quod de catero per nos aut luecefsores nostros in icto Ducatu in personis ac bonis ibidem commorantium ulta reditus, sentus, i et fervitia nobis debita, taillias, lub-ventiones, impositiones ant exactiones quascûmque facen non possimus nec etiam debeamus nisi evidens util itas aut surgens necessitas id exposcat, intelligatur de modo in modum qui sequitur, non alias, videficet.

QuOD à modo aut successores nostri Reges ultra reditus, census-& servitia pradicta non requiremus aut pete-mus vel capiemus, nec per alium quemcumque cujuscunque ronditionis aut status existat capi aut levari permittemue subsidium, subventionem, tailliam, impositionem, vel aliant exactionem qualemconque in patria Normaniae Iupradicta pper quacumque persona aut personis quibufsibet eiusdem, aut super bonis suis mobilibus aut immobilibns, sive sint Eeclesiastiez aut seculares, nobiles sive non nobiles, tenentos ub nobis vel à nobis-nbicunque immediate vel mediaté in eadem patria, sive in viilis, extra villas, quacunque oecasioe vel causa, cujuseunque conditionis aut status existant, aut super bonis aliorum in patria consistentibus ante dicta alvo & retento duntaxat robis et successoribus nostris Regibus quod nos poterinus et ipsi potuerunt in ipla patria proclamari facere Retrobannum-in modum qui sequitur et tiron alias.

SCILICETin casu quod nos seiremus vel ipsi leirent, vel irmam spem haberemus aut ipsi haberent, quod hostrs non cri et dicti regni forent in tanta multitudine seu potentia gentis armorum pro gravando nos seu suecessores nostros & dictum regnum nostium, quod per primam semonsam sen onvocationem generaliter factam nos se u nostri successores et illi qui tune essent nobiseum aut cum successoribus nostrir on essemus aut ipsi non essent latis foites. ad obviandum seu ressstendum hostium nostrorumpotentiz, aut ad reducendum ad obedrentiam nostram subditos nostros rebelles, absque faciendo huiulmodi retrobanuum secundum conscientiam nostram seu succe ssorum nostrum Regum Francia. ut in illo casn’fieret et fieri posset retrobannum et omnes tenerentur eide m obedire. Et in casu predicto nos aut succef sores nostri à personis quibuseunque dicta patriz Nornaniae que venient sieut debebunt ad dictum retrobannome ton le vabimus nec levart permittemus emendam vel financiam aliam qualemcunque. Et in concessione presentjum resens extitit charissimus primogenitus noster loannes Andegavensis Oux Normaniz Comes Andegavensis et Cenomensis, qui tarquam primogenitus et successor noster in-regno ac Dux Ducatus predicti pro se et succefforibus fuis omnia et sintula pramissa quatenus possunt & poterunt eum tangere & ad ipsum lpectare propresenti tempore et futuro promisit tenere perpeino et servare ac teneri facere & servari. Qgocit-à univensis et singulis Baillivis, Vicecomitibus et alijs justitiariis Ducatus et parrix Normaniae presentibus et poste-ris presentium tenore mandamus firmiter injungentes, quatenus omnia & singula supradicta prefatis Ecclesiasticis. personis, personis, Batonibns, Militibus, catcrisque nobilibus, ciribus, habitaroribus villaiem plebeisque prelentibus et fu-aris, & eorum singulis prout ad iplos et quemlibet cotum pertinuerit, teneant inviolabiliter et observent, at teneri sa ciant et servari, nihil atientari vel ficri in contrarium per missuri. Ut2 ut firma et flabilia perpetuo perseverent presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigiilum, salvo in alijs jure nostro & in omnibus alieno Actum apud Pissiacum anno Domini millesimo irecentesimo vicesime nono, mense Martio

INDECEns igitur & indignum estimantes sensatorum pra judicare sententiis, & antiquos nostrorum predecessorum terminos transilire, subditos iplos nostros dicti ducatus de tenebris et miserijs ejectos in pacis pulchritudine & tempora-lium requie opulenta affectantes collocare, ot aliquiosibivideamur accreufsse, et beneficium quantum possumus am-diasse, eisdem lupplicantibus in jocundo adventu nostr contemplatione lonorum et gratuitorum servitiorum per ipsos impensorum tecolenda mémotia Dommo et genitorino-stroscujus anima in pace requlescat, Jhabito maturo consi lio, ex nostra cetta scientia et auctoritaie regia, pradicta, privilegia tata et grata habentes sicut in lupraleriptis litteris continetur confirmamus, vallamus et roboramus : ac ipla teneri et observarl invrolabiliter in futurum decernimus et or-dinamus. Et ne propter usum vel alias luteras, conce ssiones, aut ordinationes in contrarium factas, obtentas, vel etiam ulurpatas, ipsa privilegia vel aliqua ex ipsis posfint in dubion sevocati, omnia in contratium facta, concessa, attentata, usu, concessione, mandato vel ordinatione, aut per gratiam facta vel observata, quo ad hoc revocamus & pro non factis vel roncessis haberi volumus, ipsa omnia penitùs abolendo. E volumus quod non obstantibus in contratium factis dict privile gia perpetuo observentur, & ros aut successores nostri vel iplorum officiarii nihil in contratium habeant atren tare : et si quid forsan tquod absit ) in contrarium atrentatum suerit, quod per hoc nullum pre judicium generetur di-ctis supplicantibus et alijs subditis n’ostri dntaius vel privi egijs suis pradictis quoquomodo. Quodut firmum et stabile permaneat in futurum sigillum nostrum prasentibus ditteris duximus apponendum, lalvo in alijs jure nostro & in omnibns quolibet alieno. Datum in Nemore Vicennûm vicesime quinia die Januarii ant o Domini millesimo trecentesime octogesimo, & regni nostri primo. Sit signatom per regen Andegavensis sin suo magno consilio, in quo Domiro Andegavensis, Biti tricensis, Buigundiae, Borbonij deces, et quamplures ali érant, Thocix. Collatio facta est cum litteris originalibus surascriptis per me, Thocix. Vila. Et in dorso dictz charta erat scriprum. Lecta fuerunt presentes littere et publicata ir Camera Parlamenti & in libro ordinationum dicta euriz, et precepto ejusdem registratz die prima Aprilis anno Domini millesimo irccentefimo octogesimo ante Pascha. huvence.

Registrata.

Nos autem justum & aequitati consonum arbitrantes conressiones à clarissimis progenitoribus nostris emanatas per-petuas observari tempotibus, ipforum progenitorum vestigiis inharendo, 1maximè quia dicti ducarus incola indesi-nenter etiam durante violenta irlius patriz per Anglicos, notros et regni nostri antiquos inmicos occupatione, singu-darem ad nos gesserunt dilectionis affecum et non parva piestiterunt fidelitatis oblequia : Jhabita pratereà magni con silij nostri deliberatione pramatura, chartam iplam Normanie una cum subsequutis s’ut premissum est ; confirmationi-pus antedictorum pradecessorum rostrorum Philippi, videlicet, Joannis et Caroli, Etiam et leges arque registrum, con-suetudines, ulus, jupa, privilegia, libertates, francisias, impunitates, et exemptiones, ac omnia & singula in eisdem. contenta rûta et graia habentes, cas et in ca ex certa nostri scientia, auctoritate regia ac potestaiis plenitudine lauda vimus, ratificavimus, approbavimus. et confirmavimus : landamos ratificamus, approbamus, et confirmamns plenarii per pralenres : volentes et expressé ordinantes ta omnia & singula inviolabiliter inconcusse perpetois futoris tempori bus oblervari. Et msoper auctoritate ac potestate articuli sexti in litreris pratacti antecessoris nostri Ludovici Regis expressati sublequentis.

ITEM quod de catero per nos, aut nostros successores in dicto ducatu in personis aut bonis ibidem commorantium ultra reditus, census & servitia nobis debita, taillias, subvensiones, impositiones aut exactiones quascumque facere niou ossimus nec debeamus, nisi evidens utilitas vel urgens necessitas id exposcat. Et postmodum per pra fatum Philippun Regem modificatum in modum & formam lubsequentem inelligi, non obstantibus quibuscumque aditionibus per di-cum Philpppum factis et adjectis, ita in perpetuum observari, videlicet.

QuOD de catero per nos aut nostros successores in dicto ducatu in personis aut bonis ibidem commorantium ultra relitus, census, & servitia nobis debita taillias, subventio-nes impositiones aut eractiones qualeum jua facere non ossimus nec etiam debeamus, nisi evidens utilitas vel urgens nécessitas id expocat, et per conventionem & congregationem gentium trium statuum dicti ducatuysieut factum fuit et consuetum tempore retrolapse

QuoCiRCA dilectis & fidelibus confiliariis nostris gentibus Parlamentum nostrum tenentibus, et qui futura tene-ount Parlamenta necnon Scacaria nostra Normaniz, universisque et singulis Baillivis, Vicecomitibus, et alijs justi-uiarijs ducatus et patrix Normanix supradictae presentibus et posteris prelentiom tenore mandamus firmiter injungenres, quatenus omnia & singula supradicta prafatis habitaro-ribus et intolis dicta parriz presentibus et futuris & eorum fingulis prout ad iplos et quemlibet ipforum pertinuerit teneant inviolabiliter et observent, ac teneri faciant et ler-ari, nihil attentari vel fieri in contratium permittentes, & in contratium attentatum revocando, quod ut firmum et stabile perpetuo permaneat presentibus litteris sigillum no-strum duximus apponendum : nostro in alijs et in omnibus quolibet alieno jure semper salvo. Datum Turonis in menle Aprilis anno Domini millesimo quadringentisimo octavo et regni nostri tricesimo lexto. Et super plicam in margine infesiori dicta chartz erat scriptum quod lequitur. Per Regem in sno consilio, in quo Dominus Dux Borboniensis, Comes uxi, voslComes Dunensis Archiepileopus Narbonienfis.

Episropus Constantinensis, Dominus Petrus de Brezé, Domius de Varcua, L’udovicus de Bellemonte, loannes le Boursier, Dominus Desternay Miiltes, Magistri Georgins Havart, Stephanus Fabri et loannes Barbin et quamplures alij erant sic ignatum, Dancel. Collatio facta cum originalibus litteris inferiûs insertis. Vila. Et dorso ipfins charta erat seripuim. Re-gistrata. Eapropter nos eorumdem pra décessorum nosttrorum v’estigijs laudabilibus adherere eupientes chartam pertranrripram, ac omnia & singula contenta in eadem et confir-mationibns inde sequntis superiùs insertis landavimus, approbavimus, et confirmavimus, laudamusque, approbumus et confirmamus per praesentes : volentes eam in singulis sujt unctis et articulis uti concessiones regix praisertz continent, suum plenissimum effectum perpetuis obtinere tem-poribns.

QuoCiRCA dilectis et fidelibns consiliariis nostris gentibus Parlamentum nostrum tenentibus, et qui futura tene ount Parlamenta necnon Scacaria nostra Normaniae universis & singulis Baillivis, Vicecomitibus et abis justitiariis Du-catus patriz Normaniae supradicta prelentibus et futuris presentium tenore mandamus firmiter injungentes, quateuns omnia et lingula supradicta prafatis habitantibus & in-rolis dicta patriz presentibus et futuris & eorum singulis, prout ad ipfos et quemlibet ipforum pertinuerit, teneant inviolabiliter et observent ac teneri faciant & observari : ni-hil attentari vel fieri in contrarium permittentes, in contravium attentata quovismodo ad pristmum statum redncendo, on obstantibus quibnscumque litteris in contrarium concessis ant concedendis amod ut firmum et stabile perpetus permaneat presentibus litteris figillum nostrum duximns apponendum, nostro in alijs et alieno jure semper salve. Da-um Turonis die quarta mensis Janvarij anno Dommi millesimo quadringentesimo sexagedimo, et regni nostri primos

Et jur le repb de la marge de bas de ladite icharte, étoit écrit ce qui ensuit. Per Regem in suo Consilio.

I. BOURRÉ, VISA, CONTENTOR, CHALLIGANT.

A Prés laquelle lecture faite, fut commandé à tous les Baillifs, Vicomtes, leurs Lieutenans et autres Justiciers, Officiers et sujets dudit païs illec presens, qu’ils gardent et rentretiennent, et fassent garder et entretenir entièrement sans enfraindre ne souffrir estre enfraint le contenu en ladite Charte et confirmation d’icelle, jouxte leur forme et teneur et et sur les peines illec contenuës : Et si aucuns faisoient, entreprenoient ou s’efforçoient faire ou entreprendre aucune chose au contraire, fut expressément chargé et commande aux Procureurs et Avocats du Roy nôtre cire, qui presens r’étoient, qu’ils les en approchent et contraignent par toutes voyes duës et raisonnables d’en faire amende ou amendes reparer et annuller sans aucune dissimulation ce qu’alisi auRoit Eté fait au contraire.


ITEM furent luës et publiées autres lettres Royaux, faisans sention de la défense faite par le Roy, que les causes dudit Duché de Normandie ne soient disiraittes du païs par èvocation ne autrement, sous ombre de Privilezes, ne autre acca-fion, sinon celles reservées esdites lettres, dejquelles la teneur ansuit.

L OUIs par la grace de Dieu Roy de France. a tous cenx qui ces presentes lettres verront, Salut. Comme de la partie des gens des trois états de tros païs et Duché de Norman-die, nous ayent entr’autres chosts été faites de grandes et briefves complaintes, de ce que contrr les Coûtumes, usages, dibertez et franchises dudit pays, la Charte aux Normands. et la Souveraine Cour de l’Eschiquier, plusieurs s’étoient et forcez et s’éforçeient de jour en jour, sous ombre et cou deur de privileges ou autremeut, de distraire et tirer aucunes d. s causes d’iceluy païs en plusieurs et diverles Cours hors dudit Duché, en leur tres-grande vexation, travail et déplaisance : Tres-humblement supplians leur estre sur ce par mous pourvû de remede convenable.

Sçavoir faisons que nous ( considérées les choses dessur idites, et les grands et notables services qu’ont fait au temps. passé nosdits snjets à nos prédecesseurs et à rous : Voulans fice ux nos sujets être maintenus et gardez en leurs Droits Coûtumes, franchises et libertez. Et pour êviter aux questions, debats et inconveniens qui paravant s’en sont ensui-wis, et pourroient ensuivir pour le temps avenit, et eu lur ce uis et déliberation de nôtre Conseil :. l Arons voulu, or donné et déclaté : voulons, os donnons et déclarous par ces presentes, que d’orénavant les causes de nôtredit pays et Duché de Normandie, soient traitées et déterminées audit païs selon ladite Coûtume, l’ans, sous ombre ou coûleur de Privileges ou autrement, les distraire et tirer hors dudit païs : fors et excepté les causes de nos Officiers commensaux tant seulement : En ordonnant par ces mêmes presentes à nôtre Chancelier, et autres ayans la garde de nos sceaux à Paris, Toulouse, ou ailleurs, qu’aucunes Lettres ou impetrations ne soient par eux données au contraire.

Si dounons en Mandement par cesdites presentes à nos Amez et Feaux Conseillers, les gens qui tiendront nôtre Eschiquier de Normandie, aux Baillifs de Roüen, Caux, Cacn. Côtentin, Evreux Gisors et Alençon, ou à leurs Lieutenans, et à chacun d’aux, que nôtredite presente Ordonnance iennent et gardent, et fassent tenir et garder inviolablement sans enfraindre, lans aucune chose souffrit estre entre-pris ou innové au contraire, surpeine de grosse amende envers nous. Et pource que de ces presentes l’on pourra avoir à besongner en un même jour en pluliairs et divers lieux, nous xoulons qu’au Vidimus d’icelles faissous nôtre Séel Royal pleine foy soit ajoûtée comme à ce present original. En té sentes. moin de ce nous avons fait mettre nôtre Séel à cesdites pre-

Donué à Tours le quatrième jour de Janvier, l’an de grace Mil iquatte cens Soix ante et un, et de nôtre regne le pre-mier. ainsi signé par le Roy en son Conseil. BOURRE-

Ar Prés laquelle lecture faite, fut par ladite Cour commandé à tous les Baillifs, Vicomtes, leurs Lieutenans et au-tres Justiciers Officiers et sujets dudit païs illec presens qu’ils gardent, et entretiennent, et fasseut garder et entretenir entièrement sans enfraindre ne souffrir être enfraint, le contenu esdites Lettres, jouxte leur forme et teneur, et sur les peints illec contenuës : Et si aucuns faisoient, entrepre noient ou s’efforçoient faire ou entreprendre aucune chose eu contraire, fut exprtssément chargé et commandé aux Protureurs et Avocais du Roy nôtre Sire, qui presensétoient, qu’ils les approchent et contraignent par toutes voyes dûës et raisonnables, d’en faire amende ou amendes, réparer et nnuller sans aucune dissimulation ce qui auroit été fait au contraire.

Signé, DEDOISLEVESQUE.


H ENRY par la grace de Dien Roy de France et de Pologne. a tous presens et avenit, Salut. Sçavoir faison que nous oulans uler des mêmes graces et liberalitez qui les feux Roys nos prédecesseurs ont fait à l’endroit de nos letrs et bien amez les gens des trois états de nôtre païs et Duché de Normandie, à ce que leurs mérites soient connus selon leur fincere fidelité et obcissance : a iceux pour ces rauses avons continué et confirmé, et de nos graces special, pleine puissance et autorité Royale, continuons et cor firmons par ces presentes tous et chacuns les Privileges, droit et liberiez qui leur ont été par nosdits prédecesseurs concevez et octroyez jouxte et suivant la Charte Normande, dont le Vidimus deuëment collationné est cy atraché sous de contre-léel de nôtre Chancellerie, pour en joüir et usen paisiblement, pleinement, perpétuellement et à toûjours, puxte le contenu d’icelle et confirmations sur ce ensuivies selon et ainsi qu’ils en ont par cy devant bien et deuëment ouy et usé, sans qu’il y puisse estre contrevenu directement ou indirecte ment

Si donnons en Mandement à nos Amez et Feaux Conseilcts les gens tenans nôtre Cour de Parlement, et de nos Aides à Roüen, Chambres de nos Comptes à Paris, Tresoriers Generaux de nos Finances, Baillifs, Vicomtes, et à tous noi autres Justiciers et Offi-itrs leurs Lieutenans, et à chacun d’eux si comme il leur appartiendra, que cette presente conirmation ils fassent lire, publier et enregistrer iant en nôtre dite Cour de Parlement, Aides et Bailliages, qu’autres Juisdictions de nôtredit païs de Normandie, afin qu’un cha-un en cela comnoisse nôtie droite et bonne intention : Et que desdits Privileges et tontenuen ladite Charte Normande, ils fessent, souffrent et laissent lesdits gens des trois états poüir et user pleinement, paisiblement et perpetuellement, sans y faire ne louffrit estre fait, mis on donné en quelque façon que ce soit, aucun trouble, détourbier ny empéchement au contraire : ains si aucun y étoit fait, fassent le tout incontinent repater et remettre lans delay au premier état et du : Car tel est nôtre plaisir. Et afin que ce soit chose ferne et stable à toù jours, nous avons fait mettre nôtre Séel à celdites presentes : sauf en autres choses nôtre droit et l’autruy en toutes.

ponné à Paris au mois d’Auril, l’an de grace Mil cine cens Soixante et dix. neuf, et de nôtre Regne le cinquième : igné par le Roy étant en son Conseil. BRVLART. t à côté, VISA. CONTENTOR. COMPAUT.

Et sur le dos est écrit, Registrata. Et Séellé sur double queui du grand Séel de Cire verde, en laqs de soye rouge et verdeEt sur le reply est écrit.

Leuës, publiées et Rgistrées, oùi sur ce et consentant le procureur General du Roy, suivant l’Arrest de ce jour à Roüen n Parlement, le cinquième jour de May Mil cinq cens Soixaniae et dix-neus. tigné, DEEBOISLEVESONE.